Nadmierna senność w ciągu dnia (EDS, excessive daytime sleepiness), pomimo tego, że występuje dość powszechnie i dość często kojarzona jest z przepracowaniem i stresem, w ujęciu medycznym zawsze powinna być traktowana poważnie. Jest to szczególnie ważne, jeżeli uczucie senności i zmęczenia towarzyszy większości dni tygodnia i utrzymuje się pomimo zapewnienia organizmowi wystarczającej ilości snu. Objawy nadmiernej senności (hipersomnii) i zmęczenia czasami mogą wskazywać na zaburzenia hormonalne, narkolepsję lub rozwój przewlekłej choroby osłabiającej organizm i powodującej uczucie wyczerpania. Czasami problem wynika z niewykrytych zaburzeń oddychania w trakcie snu lub przyjmowania niektórych leków. Ważne jest, aby właściwie rozpoznać oznaki nieprawidłowo nadmiernej senności, a następnie wiedzieć, do jakiego lekarza się udać, by zidentyfikować przyczyny tego stanu. Z poniższego tekstu dowiesz się, jakie są najczęstsze przyczyny senności w ciągu dnia, kiedy może ona wynikać z chorób tarczycy, fibromialgii czy innych schorzeń oraz w jaki sposób można to zbadać.
Jak objawia się nieprawidłowo nadmierna senność?
Nadmierna senność jest definiowana jako trudności w utrzymaniu skupienia, uczucie znużenia oraz zwiększone pragnienie snu w ciągu dnia. Chociaż uczucie senności raz na jakiś czas po braku wystarczającej ilości snu jest zjawiskiem normalnym, problem hipersomnii uważa się za możliwy, gdy nadmierna senność zdarza się prawie codziennie przez okres co najmniej trzech miesięcy. Hipersomni sprzyja zmęczenie umysłowe lub fizyczne, a także znużenie spowodowane wykonywaniem monotonnych czynności. Uczucie senności może być silniejsze, gdy prowadzisz siedzący tryb życia i wykonujesz monotonną pracę, na przykład długo i często podróżujesz samochodem lub większość dnia spędzasz przed komputerem.
Sprawdź czy Twoje uczucie senności w trakcie dnia jest nadmierne
Kwestionariusz Epworth Sleepiness Scale jest przydatnym narzędziem do oceny senności w trakcie dnia. Oceń swoje uczucie senności według poniższej skali (0-3) gdzie:
- 0 - całkowity brak uczucia senności
- 1 - lekkie uczucie senności
- 2 - umiarkowane uczucie senności
- 3 - wyraźne, nasilone uczucie senności
- Czytanie w pozycji siedzącej (0-3),
- Oglądanie telewizji (0-3),
- Przebywanie w pozycji siedzącej w miejscu publicznym bez rozmowy z innymi osobami (np. w kawiarni, w teatrze) (0-3),
- Podróżowanie samochodem jako pasażer przez minimum godzinę bez przerw na postój (0-3),
- Odpoczynek w pozycji leżącej w godzinach popołudniowych (0-3),
- Rozmowa z drugą osobą w pozycji siedzącej (0-3),
- Pozycja siedząca po obiedzie, bez kontaktu z innymi osobami (0-3),
- Jazda samochodem w korku ulicznym przy częstym kilkuminutowym zatrzymywaniu auta (0-3).
Wynik testu 12 pkt lub więcej w Skali Senności Epwortha sugeruje konieczność konsultacji lekarskiej.
Należy przy tym podkreślić, że subiektywna ocena objawów za pomocą kwestionariuszy może nie odzwierciedlać realnych skutków przewlekłej senności. Innymi słowy, nasilenie senności może być niedoceniane przez pacjenta, zwłaszcza jeżeli od dłuższego czasu osoba ta nie ma porównania (nie pamięta odczucia bycia wyspanym). Wpływ senności na wydajność i uwagę w ciągu dnia można dodatkowo ocenić za pomocą innych testów, np. czasu reakcji i koordynacji, testów oceniających efektywność w złożonych zadaniach behawioralnych.
Skutki hipersomnii
Nadmierna senność u dorosłych
Nadmierna senność w ciągu dnia może mieć różnorodne i poważne konsekwencje. Nadmierna senność u dorosłych przyczynia się do wypadków samochodowych, w tym potrąceń pieszych. Obniżone funkcje poznawcze związane z nadmierną sennością w ciągu dnia mogą mieć negatywny wpływ na zdolność do zdobycia lub utrzymania zatrudnienia - pacjenci z nadmierną sennością w ciągu dnia mogą być błędnie postrzegani jako leniwi lub pozbawieni motywacji do pracy.
Nadmierna senność u nastolatków
Przewlekła nadmierna senność u nastolatków skutkuje spadkiem koncentracji i uwagi podczas lekcji, znacznie większym wysiłkiem wkładanym w przyswajanie wiedzy, a w rezultacie często niższymi wynikami w nauce.
Nadmierna senność u dziecka
Dzieci dotknięte problemem hipersomnii są z reguły mniej aktywne, niekiedy apatyczne, ponadto szybciej od rówieśników przerywają zabawę i udają się na odpoczynek czy drzemkę w ciągu dnia. Dodatkowo, senne dziecko może mieć trudności z koncentracją oraz kontrolą emocji - uczucie senności powoduje frustrację i czasami może paradoksalnie prowadzić do napadu nieuzasadnionej histerii.
Umów wizytę u pediatry
Przyczyny nadmiernej senności
Hipersomnia wtórna - przyczyny
Niedoczynność tarczycy a nadmierna senność i zmęczenie
Osoby z niedoczynnością tarczycy często miewają obniżoną jakość snu. Niedoczynność tarczycy powoduje ponadto nadmierną senność i niepohamowaną potrzebę snu występującą z reguły codziennie. Celem potwierdzenia niedoczynności tarczycy konieczne jest oznaczenie poziomu hormonów tarczycowych: tyroksyny (T4), trójjodotyroniny (T3), a także hormonu wytwarzanego przez przysadkę mózgową - tyreotropiny (TSH). Dodatkowo może okazać się konieczne wykonanie badania USG tarczycy w celu wykluczenia niedorozwoju tarczycy, zmian zapalnych, guzków gruczołu tarczowego. Interpretacja wyników badań zawsze powinna leżeć w gestii lekarza endokrynologa. Przyczyny niedoczynności tarczycy są wielorakie, jedną z obecnie coraz częściej wykrywanych schorzeń jest autoimmunologiczne zapalenie tarczycy - choroba Hashimoto.
Warto podkreślić, że niedoczynność tarczycy często rozwija się powoli, w związku z czym wiele osób kojarzy narastający problem senności jako skutek zmęczenia, przepracowania, a nawet wieku po przekroczeniu 30-tki. Zwykle osoby te próbują walczyć ze znużeniem pijąc kolejną filiżankę kawy lub wspomagając się napojami energetycznymi. Z sennością spowodowaną niedoczynnością tarczycy znacznie częściej zmagają się kobiety.
Hormonalne przyczyny nadmiernej senności - umów wizytę u endokrynologa
Senność w ciągu dnia wtórna do bezdechu sennego
Zwiększone uczucie senności w ciągu dnia jest częstym objawem bezdechu sennego. Bezdech senny powoduje epizody ustania oddychania lub zmniejszenia przepływu powietrza (spłycenie oddechu) i jest definiowane jako co najmniej pięć epizodów bezdechu lub spłyconego oddechu na godzinę snu. Zdarzenia te wywołują nawracające niedotlenienie i powtarzające się wybudzenia ze snu. Zaburzenia oddychania związane ze snem często są niedoceniane jako przyczyny nadmiernej senności w ciągu dnia. Czynnikami ryzyka bezdechu sennego są m.in. otyłość oraz podeszły wiek.
Bezdech senny jako przyczyna nadmiernej senności - umów wizytę u pulmonologa
Behawioralna deprywacja snu
Pozbawienie snu jest prawdopodobnie najczęstszą przyczyną uczucia senności w ciągu dnia. Objawy mogą wystąpić u zdrowych osób nawet po łagodnym ograniczeniu snu. Badania, które ograniczyły sen do sześciu godzin na dobę przez 2 tygodnie, wykazały skumulowane znaczne upośledzenie funkcji poznawczych [2].
Efekty działania leków
Senność jest najczęściej zgłaszanym działaniem niepożądanym środków farmakologicznych oddziałujących na ośrodkowy układ nerwowy. Większość leków o klinicznym działaniu uspokajającym lub nasennym wpływa na jeden lub więcej centralnych neuroprzekaźników zaangażowanych w neuromodulację snu i czuwania.
Uczucie senności może wystąpić w trakcie przyjmowania leków takich jak [3]:
- Środki blokujące receptory alfa-adrenergiczne
- Leki przeciwdrgawkowe (np. hydantoiny, sukcynoimidy)
- Leki przeciwdepresyjne (inhibitory monoaminooksydazy, tricykliczne, selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny)
- Środki przeciwbiegunkowe
- Środki przeciwwymiotne
- Leki przeciwhistaminowe
- Substancje przeciwmuskarynowe i przeciwskurczowe
- Środki stosowane w leczeniu choroby Parkinsona
- Leki przeciwpsychotyczne
- Leki przeciwkaszlowe
- Barbiturany
- Benzodiazepiny, inne leki działające na kwas γ-aminomasłowy i inne leki przeciwlękowe
- Środki blokujące receptory beta-adrenergiczne
- Leki zwiotczające mięśnie gładkie układu moczowo-płciowego
- Agoniści opiatów i częściowi agoniści opiatów
- Leki zwiotczające mięśnie szkieletowe
Fibromialgia
Fibromialgia jest przewlekłą chorobą charakteryzującą się rozległym uczuciem bólu i sztywności w mięśniach i stawach. Chociaż przyczyna tego stanu nie jest znana, pacjenci mogą leczyć i kontrolować swoje objawy za pomocą leków, terapii i zmian stylu życia. Problemy ze snem są częstym objawem fibromialgii. U niektórych osób zaburzenia snu nasilają objawy i prowadzą do błędnego koła bólu i złego snu. Tak jak bolesne objawy mogą uniemożliwić pacjentom wystarczający odpoczynek, tak brak snu może zaostrzyć powszechne uczucie bólu i tkliwości wywołane przez fibromialgię. Utrata snu może również obniżyć próg bólu danej osoby. W rezultacie brak snu lub słaba jakość snu mogą powodować objawy fibromialgii u zdrowych osób.
Powszechnie uważa się, że osoby z fibromialgią mają niższy próg odczuwanego bólu niż osoby, które nie żyją z tym schorzeniem, co czyni je bardziej wrażliwymi na ból. Jest to określane jako „nieprawidłowe przetwarzanie percepcji bólu”. Nieregenerujący sen i zmęczenie w ciągu dnia to dwa typowe objawy fibromialgii. Niektóre dane polisomnograficzne sugerują, że osoby cierpiące na tę chorobę doświadczają czuwania podczas faz cyklu snu bez szybkich ruchów gałek ocznych (NREM) i w rezultacie utrzymują mniej snu wolnofalowego. Praktykowanie dobrej higieny snu i przyjmowanie zdrowych nawyków snu może złagodzić problemy ze snem związane z fibromialgią.
Choroby przewlekłe, układowe i reumatoidalne jako przyczyny zmęczenia i senności
Uczucie zmęczenia i senności może być jednym z objawów rozwoju chorób takich jak toczeń rumieniowaty układowy, reumatoidalne zapalenie stawów, stwardnienie rozsiane, a nawet choroba notworowa. Zmęczenie jest często uznawane za jeden z najtrudniejszych aspektów choroby przewlekłej. W późniejszych okresie jest to objaw powodujący niepełnosprawność, który ma istotny wpływ na samoopiekę pacjentów i ogólną jakość życia. W przypadku towarzyszącego bólu stawów nadmiernej senności i zmęczenia warto zasięgnąć porady lekarza reumatologa.
Fibromialgia, schorzenia reumatyczne a senność i zmęczenie - umów wizytę u reumatologa
Demencja
U wielu starszych pacjentów wzmożona senność może być związana z depresją, zmianami degeneracyjnymi mózgu lub demencją. Współistnienie objawów skutkuje ograniczeniem aktywności, utratą apetytu i wycofaniem się z towarzystwa. Osoby z demencją, zwłaszcza w późniejszych stadiach choroby często spędzają dużo czasu na spaniu. Czasami może to być niepokojące dla opiekunów, przyjaciół i rodziny. W miarę postępu choroby uszkodzenie mózgu staje się coraz bardziej rozległe. W rezultacie osoba z demencją może uznać za dość wyczerpujące wykonywanie stosunkowo prostych zadań, takich jak komunikowanie się, jedzenie lub próba zrozumienia, co się wokół niej dzieje. Może to sprawić, że dana osoba będzie więcej spać w ciągu dnia, ponieważ objawy niechęci do aktywności staną się bardziej nasilone. Niektóre leki stosowane w chorobach neurologicznych mogą przyczyniać się do uczucia wzmożonej senności - należą do nich niektóre leki przeciwpsychotyczne, przeciwdepresyjne oraz przeciwhistaminowe.
Hipersomnia pierwotna - przyczyny
Narkolepsja
Narkolepsja to rzadka choroba mózgu, która prowadzi do nagłego zasypiania w nieodpowiednich momentach. Jest to problem, którego z reguły nie da się przeoczyć. W przebiegu narkolepsji mózg nie jest w stanie normalnie regulować wzorców snu i czuwania, co może skutkować:
- wzmożoną sennością w ciągu dnia wraz z trudnościami w utrzymaniu koncentracji i uwagi,
- zasypianiem w miejscach, w których normalnie ciężko zasnąć,
- katapleksją – chwilową utratą kontroli nad napięciem mięśni, często w odpowiedzi na silne emocje,
- paraliż senny – tymczasową niezdolnością do poruszania się lub mówienia po przebudzeniu,
- częstymi intensywnymi marzeniami sennymi, czasami halucynajcjami na jawie.
Narkolepsja wynika prawdopodobnie z niedoboru oreksyny (związku chemicznego biorącego udział w regulacji snu i czuwania) w mózgu. Uważa się, że spadek poziomu oreksyny może być spowodowany błędnym atakowaniem przez układ odpornościowy komórek produkujących oreksynę lub receptorów dla oreksyny. Możliwymi wyzwalaczami narkolepsji moga być:
- zmiany hormonalne w okresie dojrzewania lub menopauzy,
- duży stres psychiczny,
- infekcja, np. świńską grypą.
Na narkolepsję może więc zachorować każdy z nas. Diagnostyką narkolepsji zajmuje się lekarz neurolog.
Hipersomnia idiopatyczna
Hipersomnia idiopatyczna (pochodzenia mózgowego) charakteryzuje się wielokrotnymi napadami senności w ciągu dnia, które występują niezależnie od liczby przespanych wcześniej godzin. Osoby z hiperinsomnią idiopatyczną ciężko jest wybudzić ze snu. Powodem tego stanu jest najprawdopodobniej wrodzone zaburzenie wywołujące nadwrażliwość receptorów na GABA - związek chemiczny w mózgu wywołujący sedację. Osoba z hiperisomnią tego rodzaju jest jakby poddawana sedacji przez własny układ nerwowy. W przypadku rozpoznania tego zaburzenia konieczne jest wdrożenie leczenia farmakologicznego.
Umów wizytę u neurologa
Zespół Kleine-Levina (syndrom śpiącej królewny)
Zespół Kleinego-Levina wynika z zaburzenia czynności podwzgórza lub uszkodzenia tkanek mózgu osi podwzgórze-przysadka mózgowa. Przyczynę może stanowić uraz czaszkowo-mózgowy lub zapalenie mózgu różnego pochodzenia. Schorzenie to objawia się:
- okresami epizodów nasilonej senności oraz przedłużonego snu trwającymi kilka dni do kilku tygodni,
- wzmożonym apetytem w stanie czuwania,
- pobudzeniem seksualnym,
- zaburzeniami nastroju,
- zaburzeniami świadomości, w tym urojeniami, omamami.
Zaburzenie występuje głównie u dzieci i u nastolatków w okresie dojrzewania. Objawy i ich znaczne nasilenie są na tyle charakterystyczne, że diagnostyka może być postawiona przez lekarza pediatrę. Leczenie jest głównie objawowe i opiera się na stosowaniu środków farmakologicznych. Bardzo często zespół Kleine-Levina ustępuje samoistnie.
Senność i zmęczenie - umów wizytę u lekarza
Źródła:
- Brown J, Makker HK. An approach to excessive daytime sleepiness in adults. BMJ. 2020 Mar 27;368:m1047. doi: 10.1136/bmj.m1047. PMID: 32220833.
- Van Dongen H, Maislin G, Mullington JM, Dinges DF. The cumulative cost of additional wakefulness: dose-response effects on neurobehavioral functions and sleep physiology from chronic sleep restriction and total sleep deprivation [published correction appears in Sleep. 2004; 27(4):600]. Sleep. 2003;26(2):117-126.
- Pagel JF. Excessive daytime sleepiness. Am Fam Physician. 2009 Mar 1;79(5):391-6. PMID: 19275068.>
